مسائل شناختی (کموبرین)
دکتر فرشته کیهانی (دستیار روانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی فارس)
دکتر مائده قضاوی (دستیار روانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان)
عملکرد شناختی مجموعه ای از مهارت های فکری مبتنی بر مغز است. این مهارت ها شامل یادگیری، استدلال، حافظه، حل مسئله و تصمیم گیری است. اختلال عملکرد شناختی به معنای نقص در یک یا چند زمینه از این مهارت های فکری می باشد. بسیاری از افرادی که از سرطان رهایی یافته اند درجاتی از اختلال عملکرد شناختی را گزارش می دهند. عمده مشکلات در حوزه حافظه، توجه، برنامه ریزی، پردازش و یادگیری رخ می دهد. اختلال عملکرد شناختی می تواند در اثر سرطان و درمان های آن ایجاد شود. این اختلال به خصوص زمانی که سرطان به طور اولیه از مغز شروع شده باشد یا به شکل ثانویه به آن سرایت کرده باشد، می تواند شدیدتر باشد. فارغ از نوع درمان به کار رفته، می توان نام های متعددی از جمله اختلالات شناختی مرتبط با سرطان، chemobrain و chemofog را به کار برد. این مشکلات می تواند در افرادی که مبتلا به سرطان هستند، به خصوص در افرادی که خستگی مرتبط با سرطان دارند، شایع باشد
اختلال عملکرد شناختی در بین افراد بهبود یافته از سرطان فرق دارد. نوع مشکل متفاوت است. مشکلات می توانند طولانی مدت یا کوتاه مدت باشند. اغلب این افراد مشکلات شدیدی ندارند اما برخی دارند. در موارد شدید اختلال عملکرد شناختی می تواند بر کیفیت زندگی و توانایی کاری اثر بگذارد
chemobrain چیست؟
اغلب آن را به عنوان کاهش “هوشیاری” ذهنی تعریف می کنند که به صورت عدم توانایی در به یادآوردن مسائل و مشکل داشتن در اتمام کار ها، تمرکز کردن یا یادگیری مهارت های جدید توصیف می شود. با وجود آنکه علت دقیق آن مشخص نیست، اما در هر مرحله ای از بیماری سرطان ممکن است اتفاق بیفتد.
این تغییرات ذهنی می تواند باعث شود افراد در انجام فعالیت های معمول خود مانند تحصیل، کار یا فعالیت های اجتماعی ناتوان شوند یا برای انجام دادن آن ها به تلاش ذهنی زیادی نیاز داشته باشند. بسیاری از افراد تا زمانی که این مشکلات بر زندگی روزمره آنها تأثیر نگذارد، به تیم مراقبت های سرطان خود چیزی در این مورد نمی گویند. از آنجایی که کمک رسانی و پشتیبانی بسیار مهم است، اگر هرگونه تغییر ذهنی را مشاهده کردید، هر چند کوچک، حتماً به تیم مراقبت های سرطان خود اطلاع دهید.
چند نمونه از مواردی که بیماران مبتلا به chemobrain ممکن است تجربه کنند عبارتند از:
فراموش کردن چیزهایی که معمولاً در به یادآوری آنها مشکلی نداشتند (تاخیر در یادآوری)
اختلال در تمرکز کردن (آنها نمی توانند روی کاری که انجام می دهند تمرکز کنند، توجه کوتاه مدت دارند و ممکن است به راحتی “گیج شوند”)
اختلال در به یادآوردن جزئیات مانند نام ها، تاریخ ها و بعضا وقایع بزرگتر
اختلال در انجام همزمان کار ها، مانند پاسخ دادن به تلفن هنگام آشپزی، بدون آنکه مشکلی در انجام دادن آن ها به وجود آید (آن ها کمتر قادر به انجام دادن بیش از یک کار در آن واحد هستند)
اختلال در یادگیری چیزهای جدید
نیاز به زمان بیشتر برای اتمام کارها (تفکر و پردازش آشفته و کند)
مشکل در به یادآوری کلمات رایج (ناتوانی در پیدا کردن کلمات مناسب برای به پایان رساندن جمله)
در بیشتر افراد، این تغییرات ذهنی فقط مدت کوتاهی طول می کشد. در برخی دیگر ممکن است این تغییرات ذهنی طولانی مدت باشد یا با تأخیر صورت بگیرد. مدت زمان ماندگاری chemobrain یکی از عوامل اصلی در تأثیر آن بر زندگی فرد است. زمان شروع آن، طول مدت و شدت اختلالی که ایجاد می کند در هر بیمار متفاوت است. معمولاً تغییراتی که بیماران متوجه آن می شوند بسیار ناچیز است و حتی ممکن است اطرافیان آنها اصلاً تغییری مشاهده نکنند. اما با این حال افرادی که مشکل دارند متوجه تفاوت در تفکر خود هستند.
در بیشتر افراد، این تغییرات ذهنی فقط مدت کوتاهی طول می کشد. در برخی دیگر ممکن است این تغییرات ذهنی طولانی مدت باشد یا با تأخیر صورت بگیرد.
چه عواملی باعث ایجاد chemobrain می شوند؟
chemobrain معمولا با شیمی درمانی همراه است، اما سایر درمان ها مانند هورمون درمانی، پرتو درمانی و جراحی نیز ممکن است با آن مرتبط باشند. این روش های درمانی می توانند باعث ایجاد تغییرات ذهنی یا مشکلات شناختی کوتاه مدت، طولانی مدت یا تأخیری شوند. علاوه بر آن دسته از علائم chemobrain که در حین درمان و دقیقاً پس از آن شروع می شوند، در برخی موارد این علائم پس از اتمام درمان آغاز می شوند و ادامه می یابند. برخی از افراد مبتلا به سرطان حتی بدون دریافت شیمی درمانی مشکلات مغزی جدی دارند.
موارد خاصی می توانند باعث افزایش خطر ابتلا به chemobrain یا تشدید اختلال عملکرد مغز شوند. این موارد عبارتند از:
خود بیماری سرطان، به عنوان مثال تومورهای مغزی
داروهای دیگری که به عنوان بخشی از درمان استفاده می شوند، مانند داروهای استروئیدی، ضد تهوع یا داروهای ضد درد
- سایر شرایط یا بیماری ها، مانند دیابت یا فشار خون بالا
- علائم دیگری مانند خستگی، درد یا مشکلات خواب
- پریشانی عاطفی مانند افسردگی یا اضطراب
- سن بالاتر
- ضعیف یا نحیف بودن
- جراحی و داروهای مورد استفاده در حین جراحی (داروهای بیهوشی)
- عفونت
- تغییرات هورمونی یا درمان های هورمونی
- یائسگی
- کمبودهای تغذیه ای
- استفاده از الکل یا سایر موادی که می توانند وضعیت روانی را تغییر دهند
بیشتر این موارد باعث مشکلات کوتاه مدت شده که با درمان یا برطرف شدن مشکل زمینه ای، بهتر می شود. برخی دیگر از این موارد نیز می توانند منجر به مشکلات طولانی مدت مغزی شوند، مگر اینکه علت آن درمان شود.
درمان chemobrain:
درمان chemobrain شامل موارد زیر است:
بازتوانی شناختی: می تواند بخشی از برنامه توان بخشی سرطان باشد. این مورد شامل فعالیت هایی می شود که باعث بهبود عملکرد مغز می گردند؛ مثلا یادگیری اینکه مغز چگونه کار می کند، یادگیری راهکارهای جدید برای درک اطلاعات و اجرای تکالیف جدید؛ و یا انجام مکرر فعالیت هایی که با گذشت زمان انجام آنها سخت تر می گردد؛ و همچنین استفاده از ابزارهای برنامه ریزی روزانه یا دفترچه یادداشت روزانه که به سامان دهی امور کمک میکند.
ورزش: ورزش می تواند باعث بهبود توانایی تفکر و تمرکز شود. فعالیت هایی مانند رسیدگی به گل و گیاهان، نگهداری حیوانات خانگی یا پیاده روی می تواند سطح توجه و تمرکز را افزایش دهد.
مدیتیشن: مدیتیشن از طریق افزایش تمرکز و آگاهی ذهن می تواند باعث بهبود عملکرد مغز شود.
با تیم درمانی سرطان درباره این پیشنهادات یا سایر مواردی که می توانند در جهت کمک به سازگاری بهتر با مشکلات شناختی به شما پیشنهاد دهند، صحبت کنید.
سازگاری روزمره با chemobrain:
مواردی وجود دارد که انجام آنها در مدیریت chemobrain و بهبود توانایی های ذهنی به شما کمک می کند. چند مثال آن در زیر آمده است:
از ابزارهای دقیق برنامه ریزی روزانه، دفترچه یادداشت، یادآورها و یا گوشی تلفن هوشمند استفاده کنید. نگهداری همه اطلاعات در یکی از این ابزارها باعث می شود یادآوری آنچه که به آن نیاز دارید آسان تر شود. ممکن است بخواهید ترتیب جلسات و قرار ملاقات ها را ثبت کنید یا لیستی از فعالیت هایی که “باید انجام شوند” داشته باشید، و یا تاریخ های مهم، شماره تلفن ها و آدرس ها، نشانی وبسایت ها، صورت جلسات و یا حتی نام کتاب هایی که می خواهید مطالعه کنید یا فیلم هایی که دوست دارید تماشا کنید را نگهداری کنید.
کارها و وظایف سخت را در زمانی از روز که احساس می کنید انرژی شما در بالاترین سطح خود قرار دارد انجام دهید.
تمرین های ذهنی انجام دهید. در یک کلاس ثبت نام کنید، جدول کلمات حل کنید و یا شروع به یادگیری یک زبان جدید کنید.
به میزان کافی خواب و استراحت داشته باشید.
فعالیت هایتان را ادامه دهید. فعالیت فیزیکی منظم نه تنها برای بدن شما مفید است، بلکه باعث بهبود روحیه، احساس هوشیاری بیشتر و کاهش خستگی می گردد.
سبزیجات بخورید. مطالعات نشان داده که مصرف سبزیجات بیشتر با حفظ قدرت مغز در روند افزایش سن مرتبط است.
برنامه روزمره تنظیم کنید و آن را دنبال کنید. تلاش کنید برنامه روزمره و روتین یکسان داشته باشید
یک مکان مشخص برای وسایلی که مدام گم می شوند (مثل کلیدهایتان) تعیین کنید و همیشه آنها را در همان مکان بگذارید.
سعی کنید چند کار را همزمان انجام ندهید. در هر زمان بر انجام یک کار تمرکز کنید.
از الکل و سایر موادی که ممکن است وضعیت روانی یا الگوی خوابتان را تغییر دهد اجتناب کنید.
زمانی که نیاز به کمک دارید از دیگران درخواست کمک کنید. دوستان و عزیزان شما می توانند در انجام کارهای روزمره و کاهش حواس پرتی هنگام انجام آنها به شما کمک کنند و باعث شوند انرژی ذهنی خود را بیشتر ذخیره کنید.
اشکالات حافظه ی خود را ثبت و پیگیری کنید. یادداشتی از زمان هایی که دچار اشکال حافظه می شوید و آنچه در آن موقعیت اتفاق می افتد تهیه کنید. داروهای مصرفی، موقعیتی که در آن قرار دارید و اینکه اشکالات حافظه چه زمانی از روز رخ داده ممکن است به شما کمک کند که بهتر متوجه شوید چه عواملی روی حافظه شما تاثیر می گذارد و با مشکل شناختی شما مرتبط است. همچنین توجه به اینکه چه زمان هایی مشکلات شناختی شما بیشتر می شود، باعث می گردد برای آن آماده باشید؛ مثلا می توانید از قرار ملاقات ها یا مکالمات و کارهای مهم در این زمان ها پرهیز کنید. ثبت این موارد همچنین برای زمانی که می خواهید درباره مشکلات حافظه خود با پزشکتان صحبت کنید مفید خواهد بود.
روی این موضوع که این علایم چقدر برای شما آزاردهنده است تمرکز نکنید. پذیرش مشکل به شما کمک می کند بهتر با آن سازگار شوید. طبق گفته اکثر بیماران، خندیدن به مسایلی که تحت کنترل شما نیست به سازگاری شما کمک بیشتری می کند. ضمنا به یاد داشته باشید که احتمالا خود شما، خیلی بیشتر از سایرین، متوجه مشکلات شناختی خود هستید.
برای دیگران توضیح دهید که چه اتفاقی در حال رخ دادن است
یکی از کارهایی که می تواند به شما کمک کند chemobrain را بهتر مدیریت کنید این است که درباره آن با خانواده، دوستان و تیم پزشکی صحبت کنید. داشتن حمایت از سمت دیگران اهمیت دارد. بگذارید بدانند که در چه موقعیتی قرار دارید. زمانی که به اطرافیان درباره مشکلات حافظه ای که گهگاه ممکن است با آن روبه رو شوید بگویید، احساس آسودگی خواهید کرد.
chemobrain عارضه ای است که می توانید یاد بگیرید چطور آن را مدیریت کنید. با وجودی که این عارضه همانند سایر تغییرات، مثل مواجهه با ریزش مو یا تغییرات پوستی، برای شما آسان نیست، اما خانواده یا دوستانتان ممکن است متوجه مواردی شوند و پیشنهادات مفیدی در این باره داشته باشند. مثلا همسر شما ممکن است متوجه شود که هرگاه عجله دارید، دچار مشکل بیشتری در پیدا کردن وسایل می شوید.
به دوستان و خانواده خود بگویید که چه کارهایی می توانند جهت کمک به شما انجام دهند. حمایت و درک آنها باعث کمک به آرامش شما می شود و تمرکز و پردازش اطلاعات را برای شما آسان تر می کند.
با پزشک یا تیم مراقبتی سرطان خود صحبت کنید
اگر این مشکلات مغزی در محل کار یا مدرسه برایتان دردسرساز شده یا روند معمول فعالیت‌های روزانه شما را مختل کرده است، با پزشکتان صحبت کنید و درباره علل chemobrain و راه‌حل‌های موجود بحث کنید. خصوصاً اگر این حالت بعد از اتمام دوره درمانتان ادامه پیدا کرده و در زندگی روزانه شما مشکل‌آفرین شده است.
همراه داشتن دفتر یادداشت روزانه یا نوشتن موقعیت‌هایی که در آن مشکل دارید بسیار کمک‌کننده است. به این وسیله پزشک شما بهتر متوجه عوامل تشدیدکننده و تخفیف دهنده مشکلتان می‌شود. مثلاً مشخص می‌شود علائم شما صبح‌ها شدیدتر است یا عصرها؟ آیا وقتی گرسنه یا خسته هستید این وضعیت بدتر می‌شود؟ غذا خوردن، قدم زدن یا چرت زدن به بهتر شدن وضعیت شما کمکی میکند؟ پزشک شما می‌خواهد بداند این مشکلات از کی شروع شده و چگونه روی زندگی روزانه شما تأثیر گذاشته.
سؤالاتی که دارید را بنویسید و همراه داشته باشید تا بتوانید هنگام صحبت کردن با پزشک آنها را به یاد بیاورید. درباره علت مشکلات خود سؤال کنید و بپرسید چه راههایی برای بهتر شدن اوضاع وجود دارد؟
فهرستی از داروهایی که مصرف می‌کنید همراه خود ببرید. در این لیست نام تمام داروهایی که مصرف می‌کنید، حتی مکمل‌ها، داروهای گیاهی و داروهایی که “گهگاه و در صورت نیاز” مصرف می‌کنید را ثبت کنید.
یکی از دوستان یا اعضای خانواده خود را همراهتان ببرید تا آنها مسائلی که هنگام ویزیت مطرح می‌شود را پیگیری کنند. همچنین آنها می‌توانند مشکلات ایجاد شده برای شما را از دیدگاه دیگری برای پزشک توضیح دهند.
اگر مشکلات حافظه و تفکر شما دردسرهای روزمره در زندگی تان به وجود آورده، از پزشک خود بپرسید آیا نیاز است به یک متخصص دیگر، مثل متخصص روانپزشکی عصبی، متخصص مشکلات گفتاری، کار درمانگر یا گفتار درمانگر مراجعه کنید؟ این افراد می‌توانند وضعیت شما را بررسی کنند و راههایی برای کنار آمدن با مشکلات شناختی و تغییرات به وجود آمده پیشنهاد دهند. (اقداماتی که به آن بازتوانی شناختی می‌گویند)
ممکن است نیاز باشد به مرکز تخصصی یا بیمارستان بزرگ‌تری مراجعه کنید تا توسط متخصصین مربوطه بررسی شوید. درباره امکان ارجاع به این متخصصین که می‌توانند شما را در شناخت و مدیریت مشکلاتتان یاری کنند سؤال کنید.
سؤالاتی که می‌توانید درباره chemobrain بپرسید
در اینجا نمونه‌هایی از سؤالاتی که می‌توانید از پزشکتان بپرسید ذکرشده است:
با توجه به روند درمانی من آیا خطر ابتلا به مشکلات مغزی وجود دارد؟
چه زمانی ممکن است این مشکل پیش بیاید و چقدر طول می‌کشد؟
آیا علت مشکلات من می‌تواند مربوط به مسائل طبی دیگری باشد؟
آیا درمانی برای علائم من وجود دارد؟
برای مدیریت chemobrain چه‌کارهایی می‌توانم انجام دهم؟
راهی برای کاهش یا جلوگیری از علائم chemobrain وجود دارد؟
آیا نیاز به ویزیت متخصص دارم؟ می‌توانید متخصصی را معرفی کنید؟
آیا راهی برای پیشگیری از chemobrain وجود دارد؟
تا به امروز، راهی برای جلوگیری از مشکلات شناختی ناشی از chemobrain پیدا نشده است. زیرا علل مسبب این مشکل هنوز تحت بررسی هستند. برای برخی افراد، درمان سرطان منجر به ایجاد مشکلاتی در تفکر، حافظه، برنامه‌ریزی و پیدا کردن کلمات صحیح می شود. chemobrain بیشتر در افرادی رخ می‌دهد که دوز بالای داروی شیمی‌درمانی دریافت می‌کنند و همچنین احتمال آن با رادیوتراپی مغزی همزمان افزایش می‌یابد.