ترجمه: دکتر فرشته کیهانی، دستیار روانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی شیراز 

نکروز استخوان در اثر پرتودرمانی (استئو رادیو نکروز) 

استئورادیونکروز به معنای مرگ استخوان در اثر پرتودرمانی است. استخوان به این علت که پرتودرمانی به عروق آن آسیب می رساند از بین می رود. 

استئورادیونکروز یک عارضۀ جانبی نادر است که مدتی پس از پایان پرتودرمانی ایجاد می شود. این عارضه معمولا در فک پایین ایجاد می گردد. فک پایین به این علت که منبع خون محدودی دارد در معرض خطر ابتلا به استئورادیونکروز قرار دارد. به ندرت ممکن است که این عارضه در فک بالا اتفاق بیفتد. 

پزشکان معمولا استئورادیونکروز را بر اساس اینکه چه بافتی مبتلا شده، آیا به درمان پاسخ می دهد یا خیر، و اینکه باعث ایجاد شکستگی شده است یا نه، تقسیم بندی می کنند. آنها استئورادیونکروز را از عدد 1 تا 3 و معمولا به صورت اعداد رومی درجه بندی می کنند. از این درجه بندی برای برنامه ریزی درمان استفاده می شود. 

علت ها 

استئورادیونکروز در اثر پرتودرمانی ایجاد می شود. ممکن است سالها پس از پرتودرمانی برای سرطان های سر و گردن رخ دهد. زمانی که میزان اشعۀ دریافتی بیش از 60 گری (gray=واحد اشعۀ ایکس) باشد، خطر ابتلا به این عارضه افزایش می یابد. همچنین اگر استخوانی که در معرض اشعه قرار می گیرد بیرون زده باشد و در معرض دید قرار داشته باشد خطر نکروز استخوان افزایش می یابد. 

اگر معاینۀ دندانپزشکی و درمان مورد نیاز دندانها قبل از پرتودرمانی انجام نشود، خطر ابتلا به استئورادیونکروز بیشتر خواهد شد. افرادی که بهداشت دهانی ضعیفی قبل یا بعد از پرتودرمانی دارند نیز در معرض خطر بیشتری هستند. همچنین افرادی که بعد از پرتودرمانی دچار خشکی دهان می شوند هم خطر بالاتری برای این عارضه خواهند داشت. 

آسیب یا ضربه به فک پس از پرتودرمانی، به ویژه در سال اول پس از درمان، می تواند خطر ابتلا به استئورادیونکروز را افزایش دهد. آسیب یا ضربه می تواند ناشی از موارد زیر باشد: 

• کشیدن دندان 
• جراحی سرطان یا نمونه برداری 
• صدمه و آسیب در اثر دندان مصنوعی 
• تصادفات 

در موارد نادر، حتی اگر هیچ ضربه یا صدمه ای به دهان، دندانها یا فک وارد نشود هم ممکن است نکروز استخوان اتفاق بیفتد. 

نشانه ها 

علائم این عارضه بسته به درجه و وسعت نکروزی که اتفاق افتاده است می تواند متفاوت باشد و شامل موارد زیر می شود: 

• درد 
• تورم 
• زخم در دهان یا روی فک 

• دشواری در باز کردن دهان (تریسموس) 
• یک منفذ یا فیستول غیر طبیعی بین فک و سطح پوست  
• کاهش یا از بین رفتن کامل حس در دهان یا فک 
• عفونت 
• دندانهایی که به درستی روی هم قرار نمی گیرند 

• شکستگی فک که در اثر تصادف یا ضربه نیست 
• بیرون زدن و نمایان شدن استخوان درداخل دهان 
• بیرون زدن استخوان از راه پوست که به آن سکوئستروم می گویند  

بیرون زدن و نمایان شدن استخوان و تشکیل سکوئستروم معمولا در ناحیۀ زیر فک اتفاق می افتد. 

نشانه ها و علائم را در اسرع وقت به اطلاع پزشک یا تیم درمانی برسانید. 

تشخیص 

پزشک شما سعی خواهد کرد علت استئورادیونکروز را دریابد. برای این کار معمولا معاینۀ فیزیکی از جمله معاینۀ کامل سر و گردن لازم است. همچنین ممکن است پزشک پروندۀ پزشکی شما را بررسی کند تا میزان کل اشعۀ دریافتی و ناحیه ای که در معرض پرتودرمانی بوده است را متوجه شود.  

ممکن است لازم باشد آزمایشات زیر را هم انجام دهید: 

• عکسبرداری از کل فک 

• سی تی اسکن 
• ام آر آی 
• نمونه برداری از ناحیۀ درگیر برای بررسی اینکه آیا سرطان قبلی عود کرده است یا سرطان جدیدی ایجاد شده است 

پیشگیری 

تیم درمانی شما اقداماتی را برای جلوگیری از استئورادیونکروز انجام خواهد داد. اقدامات زیر باید قبل و بعد از پرتودرمانی انجام شود. 

قبل از شروع پرتودرمانی 

قبل از انجام پرتودرمانی برای معاینۀ کامل دندانها و تمیز کردن آنها به دندانپزشک خود مراجعه کنید. اگر نیاز به کشیدن دندان یا پر کردن آن دارید، این کار را قبل از پرتودرمانی انجام دهید. همچنین باید استفاده از فلورایدتراپی روزانه را شروع کنید. دربارۀ این درمانها با دندانپزشک یا تیم درمانی خود صحبت کنید. 

در طول پرتودرمانی و بعد از آن 

قبل و بعد از درمان حتما مراقبت های دهان و دندان را انجام دهید. حفظ سلامت دندانها و لثه برای بهبودی مهم است. همچنین از یک رژیم غذایی سالم از جمله غذاها و نوشیدنی هایی که قند کمی دارند استفاده کنید. 

معاینۀ منظم دندانپزشکی داشته باشید. هر پوسیدگی یا عفونت در دهان را حتما در اسرع وقت درمان کنید. در صورت نیاز به کشیدن دندان، تا پایان پرتودرمانی صبر کنید. 

دندانپزشک یا تیم مراقبتهای بهداشتی شما درمان با فلوراید را برای جلوگیری از پوسیدگی توصیه خواهند کرد. اگر خشکی دهان دارید، راه هایی را نیز برای جایگزینی بزاق و مرطوب نگه داشتن دهان پیشنهاد می کنند. 

درمان استئورادیونکروز 

هنگامی که میزان نکروز استخوان مشخص شد، تیم پزشکی شما راههایی برای درمان آن پیشنهاد خواهند کرد. همچنین در صورتی که عفونت در استخوان وجود داشته باشد به شما آنتی بیوتیک داده می شود. سایر گزینه های درمانی شامل اقدامات زیر می شود: 

جراحی 

پزشک شما ممکن است بخواهد برایتان دبریدمان جراحی انجام دهد. این کار به معنای برداشتن بافت مرده یا عفونی از اطراف زخم است. استخوان مرده یا نکروزه نیز ممکن است نیاز به برداشتن داشته باشد. به این عمل برداشتن “سکوئستروم” (=استخوان مرده) میگویند. 

بسته به اینکه استئورادیونکروز در کجا ایجاد می شود و تا چه حد پیشرفت می کند، پزشکتان ممکن است برای بهبود آن ناحیه تصمیم به جراحی بگیرد. این کار می تواند شامل جراحی عروق کوچک جهت بازگرداندن جریان خون به ناحیۀ آسیب باشد. ممکن است پیوند استخوان برای جایگزینی بخش هایی از استخوان فک که برداشته شده است مورد نیاز باشد. از پیوند بافت نرم می توان برای جایگزینی عضلات و سایر بافت هایی که برداشته شده اند استفاده کرد. در صورت برداشتن دندان ها ممکن است به ایمپلنت دندان نیز نیاز داشته باشد. 

درمان با اکسیژن هایپرباریک 

اکسیژن درمانی هایپرباریک شامل تنفس اکسیژن خالص در یک محفظۀ تحت فشار است. این کار در یک محفظۀ خاص که فشار داخل آن بیشتر از فشار معمولی جو است انجام می شود. فشار بالاتر اجازه می دهد تا اکسیژن بیشتری وارد خون شما شود که می تواند به بهبود بافتهای عفونی و آسیب دیده کمک کند. 

درمان با اکسیژن هایپرباریک همراه با اقدامات مراقبت از زخم و جراحی خواهد بود. برنامه درمانی اغلب شامل بیست جلسه درمان قبل از جراحی و ده جلسه درمان بعد از جراحی است. این برنامۀ درمانی ممکن است بر اساس وضعیت شخصی شما و اینکه پاسخ به درمان چگونه بوده است تغییر کند. 

پس از اتمام پرتو درمانی، تیم پزشکی شما ممکن است توصیه کنند که اکسیژن درمانی هایپرباریک را قبل از هرگونه اقدام به کشیدن دندانها انجام دهید. 

درمان با اکسیژن هایپرباریک ممکن است در همۀ مراکز در دسترس نباشد.